Bazı eleştirmenlerce polisiye türünün seçkin örnekleri arasında gösterilen “Suç ve Ceza” adlı romanının, hem suçu hem de cezayı içeren hikâyesi ile polisiye romanlara özgü bir kurgusu olduğu bir gerçek. Ne var ki suçu ve cezayı, insan gerçeğine ulaşmak için kullanan; öldürme eylemini yani cinayeti amaca dönüştürmeyen Dostoyevski‘yi polisiyenin sınırları içinde değerlendirmek doğru olmaz.
Fakir bir genç olan Rodion Romanoviç Raskolnikov hukuk fakültesini yarıda bırakır. Kafası Rusya’ya Batı’dan gelen siyasi ve felsefi düşüncelerle karmakarışıktır, insanların güçlü ve güçsüz insanlar olarak iki sınıfa ayrıldığı inancındadır. Kendi yerini anlamak amacıyla, zaten borçlu olduğu Alonya ivanovna adındaki tefeci bir kadını kurban olarak seçer. Kadının zengin olduğu da söylendiğinden ölümü kendisini sefaletten de kurtarmış olacaktır. Kendisiyle epey mücadele ettikten sonra harekete geçer ve kadının evine giderek onu baltayla vahşice öldürür. O anda, Alonya ile birlikte yaşayan ve kimseye bir zararı dokunmayan üvey kız kardeşi beklenmedik biçimde içeri girdiğinden, Rodion onu da öldürmek zorunda kalır. Kontrolünü tamamıyla kaybeder ve evde para aramayı da unutarak müşterilerin rehin için bıraktıkları birkaç küçük süs eşyasını alır ve kimseye görünmeden oradan ayrılır.
(350 sayfalık romanın 140’ıncı sayfasında geçen bu suç sahnesinden sonra sıra ceza kısmına gelir.)
Kimsenin kendisini görmediğini ve geride bir iz kalmadığını bildiği halde, Raskolnikov son derecede tedirgin olur. Bu tedirginliğinden ailesi ve yakın çevresi de etkilenir. Raskolnikov ‘un hayatında üç kadın vardır. Bunlardan ilki olan annesi, düşkün ve müşfik bir kadındır. Hayatındaki ikinci kadın, kız kardeşi Dounia, çocuklarına dadılık yaptığı adam, kendisine sarkıntılık yaptığı için işini bırakır ve Luzhin adında bir burjuva ile evlenir. Raskolnikov, kız kardeşinin kendisine hem para gönderebilmek hem de meslek hayatında yardımcı olabilmek için ticari bir evlilik yaptığını anlar. Hayatındaki üçüncü kadın ise Marmeladov adındaki işsiz kâtibin kızı Sonia’dır. Rodion onunla ara sıra buluşmuş, arkadaşlık etmiştir. Sonia’nın ailesi, babasının ayyaşlığı yüzünden çok yoksuldur. Sonia, ailesine bakmak için fahişelik yap-maya başlamıştır.
Rodion, öldürdüğü kadının evinden aldıklarını ve diğer delilleri saklayıncaya kadar çılgın gibidir. Ödenmemiş bir borç yüzünden karakola çağrıldığında polislerin yanında baygınlık geçirir. Arkadaşı Razumihin onu kendi evine taşır ve günlerce süren hastalık ve sayıklamaları sırasında ona bakar. “Katilin cinayet yerine dönmesi” kuralına uygun olarak, yakalanmayı ve rahatlamayı, arınmayı isteyen genç adam, öldürdüğü tefeci kadının evine gelir. Komiserle tanışır ve davranışlarıyla dikkat çekerek soruşturmanın baş zanlısı olur. Zeki bir adam olan Komiser Porfiry Petroviç, Raskolni-kov’un katil olduğunu tahmin eder.
Bu arada kız kardeşi Dounia ile Luzhin’in evlenme töreni için hazırlıklar başlar. Rodion, eniştesi olacak adamla kavga eder. Luzhin de Dounia’yı kovar, iyi bir rastlantıyla Dounia ile Razumihin arasında bir yakınlaşma başlar. Rodion ise polise giderek, öldürdüğü tefeci kadına rehin bıraktığı saati almak ister. Orada sorguya çekilir. Komiser onunla kedinin fareyle oynadığı gibi oynar. Fakat beklenmedik bir gelişme olur. Suçun işlendiği sırada binada bulunan boyacı Nikolai, karakola gelerek suçu üstlenir. Rodion temize çıkar ama temiz kalpli Sonia’ya suçunu ve aşkını itiraf eder. Sonia fahişelik yapmasına rağmen dindar bir kızdır. Rodion’dan tiksinmez, ona acır ve suçunu polise itiraf etmesi ve bedelini ödemesi gerektiğini söyler. Boyacı başkaları için acı çeken isa’ya benzemek için yanlış bir itirafta bulunmuştur.
Rodion’un katil olduğunu öğrenen biri daha vardır. Sonia’nın evinin bitişiğinde oturan Svidrigailov her şeyi duymuştur ve öğrendiklerini kendisini sevgili olarak kabul etmeyen Dounia’ya şantaj yapmak için kullanır. Ancak bunu başaramayınca intihar eder.
En sonunda dış tehditlerden çok ahlak ve vicdan baskısıyla suçunu polise itiraf eden Roskolnikov, nihayet teslim olur ve huzura kavuşur. Sibirya’ya sürgün edilen Roskolnikov, yanında Sonia ile birlikte yola çıkarken henüz pişman olmamış, ruhu tam anlamıyla temizlenmemiştir.