Cümlenin Ögeleri
ÖZNE
Yüklemin bildirdiği eylemi yapan ya da yüklemin bildirdiği durumda olan varlığa özne denir.
Kaleci topu tuttu. (işi yapan varlık)
Otobüs yeşildi. (yeşil olan varlık)
İPUCU
Özneyi bulmak için yükleme, yüklem eylemse “-an kim, -an ne”; yüklem ad soylu ise “olan kim, olan ne” soruları sorulur:
Yağmur yağıyordu. (“Yağan ne?”: “yağmur”)
Cemil dişlerini fırçaladı. (“Fırçalayan kim?”: “Cemil”)
O, küçücük bir bebekti. (“Küçücük bir bebek olan kim?”: “o”)
O defter benimdir. (“Benim olan ne?”: “o defter”)
ÖZNENİN ÖZELLİKLERİ
- Birleşik sözcük ya da tamlama, özne olabilir:
Ayakkabıları kayboldu.
Komşunun kedisi yavruladı.
Kırmızı kazak yerdeydi.
- Gerçek ya da açık özne bulunabilir. Gizli özne yüklemdeki kişi ekinden belli olur:
Kelebekler özgürce uçuyor. (açık özne)
(Onlar) Bize geldiler. (gizli özne)
- Yüklem edilgen çatılı eylemse cümlede sözde özne bulunur:
Cam kırıkları, çöpe atıldı.
- Cümlede örtülü özne bulunabilir. Edilgen çatılı eylemlerin bulunduğu cümlelerde sözde öznenin yanında gerçek özne de bulunabilir, bu tür gerçek özneler “tarafından, nedeniyle, etkisiyle” sözcükleriyle öbekleşerek ya da “-ce” eki alarak kullanılır:
Çöpler, çöpçü tarafından süpürüldü.
sözde özne örtülü özne
Giderleriniz, kurumumuzca karşılanacak.
sözde özne örtülü özne
- Sıralı cümlelerde ortak özne bulunabilir:
Selim içeri girdi, terliklerini giydi.
- Açıklamalı özne bulunabilir:
Mustafa-muhtarın oğlu-askere gitti.
- Pekiştirmeli özne bulunabilir:
Bu kötü muameleyi sen kendin hak ettin.
- Seslenmeli özne bulunabilir:
Mutluluk, bekle beni!
- Özne tekrarlanabilir:
Gözlerin, ah o gözlerin ne güzeldi.
- Mantıksal özne bulunabilir. Edilgen-geçişsiz çatılı eylemlerin yüklem olduğu cümlelerde özne bulunmaz; özne ancak anlamdan çıkarılabilir:
O hafta sonu sinemaya gidildi. (Cümle içinde özne yok; özne anlamdan çıkarılabilir: biz, siz vb.)
- Sesler, heceler, ekler özne olabilir:
A, alfabemizin ilk harfidir. (ses)
Sa, iki sesli bir hecedir. (hece)
-ma, olumsuzluk ekidir. (ek)
- Bazı cümlelerde özne ile yüklem kaynaşabilir. Bu cümlelerde özne yüklemden ayrılamaz:
Ne güzel bir hava!
- Özne cümlenin ortasında ise öznenin diğer ögelerden ayrılabilmesi için özneden sonra virgül konur:
O akşam, yaşlı, gözlerinden iki damla yaş akıttı.
ÖZNE-YÜKLEM UYUMU
Özne ile yüklemin tekillik-çoğulluk açısından uyuşmaması: Özne ile yüklemin tekillik-çoğulluk açısından uyumlu olması gerekir.
Tekillik-çoğulluk kuralları:
*Ben (biz) +sen (siz): biz. Ben ve sen şarkı söyledik.
*Ben (biz) +o (onlar): biz. Ben ve o şarkı söyledik.
*Sen (siz) + o (onlar): siz. Sen ve o şarkı söylediniz.
*Ben+sen+o: biz. Ben, sen ve Ömer, şarkı söylemiştik.
- Genel kural olarak, özne tekilse yüklem tekil, özne çoğulsa yüklem çoğul olur. Ancak, çeşitli istisnalar vardır:
- Saygı, alay, sitem belirtmek amacıyla tekil özne bulunan cümlelerde yüklem çoğul kullanılabilir:
Başbakanımız, okulumuzu ziyarete gelmişler. (saygı)
Ali Beyimiz sonunda teşrif ettiler. (alay, sitem)
- Kavramlar ya da insan dışındaki varlıklar özne olduğunda çoğul bile olsalar, yüklem tekil olur:
Ellerim üşüyor.
Düşüncelerim yıllardır değişmedi.
- “Var” ya da “yok” sözcüğü yüklem olduğunda özne çoğul da olsa yüklem tekil olur:
Kapının önünde çocuklar var.
- “Herkes, hepsi, hiç kimse, hiçbiri, birçoğu, birkaçı” belgisiz zamirleri özne olduğunda yüklem tekil olur:
Herkes benim düşünceme katılıyor.
Örnekler:
Hülya ve sen bir güzel güneşlenmişsin. (“Güneşlenmişsin” değil “güneşlenmişsiniz olmalı.)
Göz kapaklarım gittikçe ağırlaşıyorlar. (“Ağırlaşıyorlar” değil, “ağırlaşıyor” olmalı.)
Akşamın bu saatinde dayımlar evlerinde yoklar. (“yoklar” değil “yok” olmalı.)
Hiç kimse günlerdir beni aramadılar. (“Aramadılar” değil, “aramadı” olmalı)
Özne ile yüklemin olumluluk-olumsuzluk açısından uyuşmaması: Sıralı cümlelerde bazı zamirler olumlu yüklemlerle, bazı zamirler ise olumsuz yüklemlerle kullanılamaz, kullanılırsa anlatım bozukluğu oluşur.
Sıralı cümlede “hepimiz, hepiniz, hepsi, herkes” belgisiz zamirleri, olumsuz yüklemlerle; “kimse, hiç kimse” belgisiz zamirleri ise olumlu yüklemlerle kullanılamaz.
Hepimiz kumsalda toplandık, evimize gitmedik. (Bu cümlede “hepimiz” zamiri “gitmedik” yüklemiyle bir arada kullanılamaz. Cümlenin şöyle düzenlenmesi gerekir: Hepimiz kumsalda toplandık, hiç kimse evine gitmedi.)
Hiçbiri şarkı söylemedi, sustu. (“Hiçbiri” zamiri “sustu” yüklemiyle kullanılamaz. Cümlenin şöyle düzenlenmesi gerekir: Hiçbiri şarkı söylemedi, herkes sustu.)
- Kurallı cümlelerde “ne…ne” bağlacı kullanıldığında yüklem olumsuzluk eki almaz:
Rıfkı, ne balık ne tavuk yemez. (“Yemez” değil, “yer” olmalı.)
HATIRLATMA
Özne-yüklem uyumsuzluğu anlatım bozukluğudur.