♦ Öğretici metinler dilin sanatsal işlevi dışında kullanıldığı, bilgi ve haber vermeyi, tanıtmayı, kanıları değiştirmeyi, ikna etmeyi, yönlendirmeyi, uyarmayı ya da düşündürmeyi amaçlayan yazıların genel adıdır. Edebi metinlerin incelenmesinde yararlanılan ilke ve yöntemler, birçok bakımdan öğretici metinlerin incelenmesinde de geçerliliğini korur. Gözetilmesi gereken en önemli farklılık ise öğretici metinlerin kurmaca metinler olmayışıdır.
1. METİN VE ZİHNİYET
♦ Bir yazar hangi amaçla ve ne türde bir metin kaleme almış olursa olsun, kişiliğini, kişiliği aracılığıyla içinde yaşadığı toplumun zihniyetini metne yansıtır. Bu elbette bilinçli bir eylem değildir. Öğretici metinlerin bu konuda edebi metinlerden farkı, dönemin zihniyetini yansıtmakta çok daha saydam oluşudur. Kurmaca oldukları için edebi metinlerin toplumsal zihniyeti yansıtma işlevi,
çoğu zaman dolaylı yollardan gerçekleşir. Öğretici metinler ise açık ve doğrudan olarak bu işlevi yerine getirir.
2. YAPI (PLAN)
♦ Öğretici metinlerde bütünlüğü sağlayan yapının birimleri, cümle ve paragraftır. Cümle bir yargı birimidir ve yargıların bir araya gelmesiyle oluşan paragraflar da birer düşünce birimidir. Her öğretici metin, belli bir okuyucu kitlesini hedef alır ve belirli bir amaca yönelir. Dolayısıyla her metin, yazarının amacına uygun olarak, belirli bir konu ve ana düşünce etrafında bir araya gelmiş paragrafların oluşturduğu bir bütündür. Aynı bütünlük paragraflar için de geçerlidir. Her paragraf kendi içinde bütünlüğü olan bir yapı özelliği gösterir.
♦ Öğretici bir metnin yapısını kavramak için ilk yapılması gereken, metnin yazılış amacının ve hedef kitlenin belirlenmesidir. Daha sonra izlenecek yol, her paragrafı kendi içinde çözümlemek ve paragraflar arasındaki bağlantıları anlamaya çalışmak ve ana düşünceyi belirlemek olmalıdır. Bu yöntem bize aynı zamanda metnin planını çıkarmamızı da sağlayacaktır. Bu plan aynı zaman da yazarın metni oluştururken bağlı kaldığı plandır. Genellikle öğretici metinlerde giriş, gelişme, sonuç akışı içinde planlanan bir yapı görülür.
3. ANA DÜŞÜNCE
♦ Öğretici metinlerde yapısal bütünlüğü sağlayan en önemli öge, ana düşüncedir. Metindeki tüm birimler bu ana düşünceyi vurgulamak, onu ortaya koymak içindir. Ana düşünceyi desteklemeyen her cümle ya da paragraf, yapının gevşekliğine, çürüklüğüne işarettir. Metnin sağlamlığı, bütün birimlerin zincirleme bir biçimde ana düşünceye bağlanmasıyla mümkün olur.
♦ Ana düşünce metnin tamamının iletmek istediği düşüncenin en kısa, yoğun ifadesi olarak tanımlanabilir.
♦ Ana düşüncenin metin içinde bir cümlede açıkça ifade edildiği çoğu zaman görülmez.
♦ Ana düşünce, soyut bir kavramı, teknik bir gelişmeyi, siyasî bir düşünceyi ya da sosyal yeni bir buluşu ifade edebilir.
4. DİL ve ANLATIM
♦ Öğretici metinlerde dil, bir nesneyi, bir kavramı, bir olayı anlatmak, açıklamak, bildirmek; okuyucuyu (alıcıyı) uyarmak, harekete geçirmek amacıyla kullanılır. Metnin dili, ifade edilmek istenen düşünceye, seçilen anlatım türüne ve hitap edilen okuyucuya, kullanılan iletişim aracına göre değişir. Metinde dilin işlevlerinden biri ağırlıklı olarak kullanılır. Yazarın bakış açısı metinde belli bir işlev üstlenir.
5. NETİN ve GELENEK
♦ Her metin gibi öğretici metinler de bir geleneğe bağlı kalarak, geleneğin içinde yazılır ve o geleneği devam ettirmiş olur. Örneğin makale türünde yazılmış bir metin, daha önce aynı türde yazılmış metinlerdeki belli ortak özellikleri sürdürür.
6. METİN ve ANLAM
Öğretici bir metinlerin yazılış amacı, bu metinlerin anlamlarının açık olmasını gerektirir. Öğretici metin anlaşılmak içindir. Bir iletisi vardır ve okuyucu en kısa yoldan bu iletiyi almalıdır. Anlaşıldıktan sonra da öğretici bir metnin işi bitmiş olur genellikle.
7.METİN ve YAZAR
Öğretici metinlerin, yazarıyla olan ilişkisi türe göre değişir. Örneğin yazarının yaşamını yansıtan metinler, doğrudan doğruya yazarın kişiliğini ve hayatını dile getirir. Ancak makale gibi bir metinde bu ilişki çok zayıftır. Yazar, ne kendinden söz eder ne duygularını yansıtır. Tersine nesnellik amacıyla kendini metinden soyutlamaya çalışır. Buna rağmen bir makalede bile yazarının kişiliğinden bazı izlere rastlanabilir. Bakış açısı, seçtiği konu, kullandığı kelimeler yorum yapabilenler için küçük ipuçları verebilir.