Metnin Tanımı ve Metni Oluşturan Unsurlar
♦ Türkçe Sözlük “metin” kelimesini: “Bir yazıyı biçim, anlatım ve noktalama özellikleriyle oluşturan kelimelerin bütünü, tekst.” ve “Basılı veya el yazması parça.” olarak tanımlıyor.
♦ Arapçada “sağlam ve dayanaklı” anlamına gelen bu kelimenin Latince karşılığı “dokuma” anlamına gelen “textus” kelimesidir. Kelimenin Türkçe Sözlük’te verilen karşılığı ile Arapça ve Latincedeki anlamları birbiriyle tam olarak örtüşür. Gerçekten de metni oluşturan dil birimleri hem anlam hem yapı bakımından birbiriyle sağlam bir örgü oluşturur.
♦ Metin kelimesinin dil bilimindeki tanımlarından birkaçı şöyle:
“Metin, bir bildirişim bağlamında bir ya da birden çok kişi tarafından sözlü ya da yazılı olarak üretilen dil sistemi bütünüdür.”
“Metin, başı ve sonu ile kapalı bir yapı oluşturan dilsel göstergelerin art arda geldiği anlamlı yapı; bildirişim değeri taşıyan, eyleme yönelik devingen bir bütündür.”
“Metin, kendisini oluşturan tümce dizilerinin birbirlerine bağdaşıklık ve tutarlılık ölçütleriyle bağlanarak bir anlam bütünü oluşturmasıyla meydan gelen, belli bir amaçla üretilmiş, başı ve sonu kesin çizgilerle sınırlandırılan yazılı ya da sözlü bir dilsel üründür.”
Metin hem (yazarın oluşturduğu) bir ürün hem de (okuyucunun okuma sırasında anlamlandırması bakımından) bir süreçtir.
Buna göre metin:
1. İletişim aracıdır, okunmak amacıyla oluşturulmuştur.
2. Kendisini oluşturan öğelerin çok sıkı ve sağlam ilişkilerle birbirine bağlanarak örüldüğü anlamlı bir bütündür.
3. Dilsel bir sistemdir.
4. Devingen bir süreçtir.
Anlaşılacağı gibi metin, belli bir bildirişim bağlamında birbirini izleyen, sıralı ve anlamlı bütünler oluşturan cümleler dizisidir. Metindeki bu cümleler ve anlamlı birlikler, bir ana düşünce veya tema etrafında belli bir mantık sırasına ve dil bilgisi kurallarına göre dizilir; böylece metin, ses ve anlam kaynaşmasıyla oluşur.
Bir yazının metin olmasını sağlayan iki ilişki ağı vardır:
1. Bağlaşıklık: Metindeki kelime ve cümlelerin dil bilgisi kurallarına uygun olarak bir araya gelmesidir. Örneğin, öznenin çoğul olduğunda yüklemin tekil olması bir dil bilgisi kuralıdır. “Kitaplar masanın üzerinden düştüler.” cümlesinde bu kurala uyulmamış, cümlede bağlaşıklık sağlanamamıştır.
2. Bağdaşıklık: Metindeki kelime ve cümlelerin arasında anlam açısından bir tutarlılık, bir bağ olması gerekir. Bu tür anlam bağıntılarına bağdaşıklık denir. Örneğin, “Bu iki kavram arasında bir ayrıntı var.” cümlesinde “ayrıntı” kelimesi, bağlama uygun kullanılmadığından cümlenin anlamıyla bağdaşık değildir.
Metinlerin Sınıflandırılması
♦ Metinler, yazarın amacına göre farklı özellikler kazanır. Başka bir deyişle, metnin iletisi ve buna bağlı olarak seçilen hedef kitle, metnin türünü, boyutunu, anlatım biçimini ve dil özelliklerini de belirlemiş olur. Böylece gerçeklikle ilişkileri, anlatım biçimleri, işlevleri ve yazılış amaçları bakımından benzerlikler ya da farklılıklar gösteren değişik metin türleri ortaya çıkar. Metinleri genel olarak öğretici metinler ve sanat metinleri olmak üzere iki gruba ayırabiliriz.
Öğretici Metinler: Göndergesi kendi dışında olan, öğretici amaçla yazılan, dilin ağırlıklı olarak göndergesel işleviyle kullanıldığı metinlerdir. Öğretici metinler kendi içinde felsefi metinler, tarihi metinler, bilimsel metinler, gazete çevresinde gelişen metinler, kişinin hayatını konu alan metinler biçiminde alt türlere ayrılabilir.
Edebî Metinler (Sanat metinleri): Sanat metinleri, göndergesi kendi üzerinde olan, dilin ağırlıklı olarak şiirsel işleviyle kullanıldığı, estetik haz uyandırmak amacıyla yazılan metinlerdir.
Öğretici metinlerin kullanmalık metinler olmasına karşılık sanat metinleri okunduğunda tüketilemeyen, her okunuşta yeni anlamlar kazanarak yeniden üretilen metinlerdir.
Edebi metinler de coşku ve heyecanı dile getiren metinler ve olay çevresinde oluşan metinler olmak üzere ikiye ayrılır:
a. Coşku ve heyecanı dile getiren metinler:
Yazarın okurun duygularına seslenerek onda duygu yoğunluğu oluşturmayı ya da duygu değişimi yaşatmayı amaçladığı
metin türüdür. Bu türdeki başlıca metin, şiirdir.
b. Olay çevresinde gelişen metinler:
Bir olay örgüsü etrafında gelişen bir temanın kişi, yer, zaman gibi öğelere bağlanarak anlatıldığı metinlerdir. Bu metinlerde okur, gerçek dünyadan esinlenilerek yaratılmış kurmaca bir dünya içinde yaşar. Olay çevresinde gelişen metinlerden roman, hikâye, halk hikâyesi, manzum hikâye, mesnevi, masal, destan anlatmaya bağlı; geleneksel ya da Batıllı anlamdaki tiyatro oyunları da göstermeye bağlı metin türleridir.