Küçük ünlü uyumu
Düzlük-yuvarlaklık uyumu olarak da bilinen bu kurala göre bir kelimede düz (a, e, ı, i) ünlülerden sonra yine düz; yuvarlak (o, ö, u, ü) ünlülerden sonra ya dar-yuvarlak (u, ü) ya da düz-geniş (a, e) ünlüler gelir.
Anımsadım kelimesi bu kurala uymaktadır. Çünkü bu kelimede düz ünlüleri, düz ünlüler takip etmiştir.
Önerilerim kelimesi de küçük ünlü uyumuna uymaktadır. Çünkü bu kelimenin ilk ünlüsü olan “ö”, yuvarlaktır. Yuvarlak bir ünlüden sonra ya dar-yuvarlak (u, ü) ya da düz-geniş (a, e) bir ünlünün gelmesi gerekir. Bu kelimede bu kurala uyulmuş ve yuvarlak olan “ö” sesinden sonra düz-geniş bir ünlü olan “e” gelmiştir. Bu düz sesten sonra yine düz seslerin gelmesi gerekmektedir. Nitekim böyle olmuş ve bu sesten sonra düz (i, e, i) ünlüler gelmiştir.
Aşağıdaki kelimeler küçük ünlü uyumuna uymamaktadır:
- sabun
- salon
- kanun
- marul
- menu
- müzik
ÖRNEK SORU
Aşağıdaki altı çizili kelimelerden hangisi küçük ünlü (düzlük-yuvarlaklık) uyumuna uymamaktadır?
A) Yağmur duasına çıkmıştı ruhum
B) Sayende başladı sevgi rahmeti
C) Sana çağlayarak akmıştı ruhum
D) Seninle başladı aşk muhabbeti
E) Ey şair gönlümün velinimeti
ÇÖZÜM: “Sevgi”, “akmıştı” ve “başladı” kelimelerinde düz ünlüleri yine düz ünlüler takip ettiğinden bu kelimeler küçük ünlü uyumuna uymaktadır. “Gönlümün” kelimesi de küçük ünlü uyumuna uymaktadır. Çünkü bu kelimenin ilk ünlüsü olan “ö”, yuvarlaktır. Yuvarlak bir ünlüden sonra ya dar-yuvarlak (u, ü) ya da düz-geniş (a, e) bir ünlünün gelmesi gerekir. Bu kelimede bu kurala uyulmuş ve yuvarlak olan “ö” sesinden sonra dar-yuvarlak bir ünlü olan “ü” gelmiştir. Bu yuvarlak sesten sonra yine ya dar-yuvarlak (u, ü) ya da düz-geniş (a, e) bir ünlünün gelmesi gerekmektedir. Nitekim böyle olmuş ve bu sesten sonra yine dar-yuvarlak bir ünlü olan “ü” gelmiştir.
A seçeneğindeki yağmur kelimesi Türkçe olmasına karşın (yağmır) zaman içinde geçirdiği bazı ses değişikliklerinden ötürü günümüzde küçük ünlü uyumuna uymamaktadır. Çünkü bu kelimede düz bir ünlüden (a) sonra yuvarlak bir ünlü (u) gelmiştir. Kelimenin küçük ünlü uyumuna uyması için düz ünlüden sonra yine düz bir ünlünün gelmesi gerekirdi.
Cevap A