İnsanlar; duygu, düşünce ve tecrübelerini; yaşadıkları ya da tanık oldukları olaylar hakkındaki bilgi ve gözlemlerini başkalarına da anlatmak, onları da bunlardan haberdar etmek isterler. Aslında bu tek yönlü bir istek değildir. İnsan bir taraftan haberdar etmek isterken bir taraftan da haberdar olmak, yani başkalarının duygu, düşünce ve tecrübelerini; yaşadıkları ya da tanık oldukları olaylar hakkındaki bilgi ve gözlemlerini öğrenmek ister, insan doğasının bu gerçeği, iletişim eyleminin özünü oluşturur.
İnsanoğlu iletişim ihtiyacını karşılamak için en eski çağlardan beri çeşitli yollar aramış, bu amaçla gerek dil dışı göstergelerden gerekse de dil göstergeleri olan kelimelerden yararlanma yoluna gitmiştir. Başta sadece birer ses birimi olarak varlık gösteren ve insanların konuşarak iletişim kurmalarını sağlayan kelimeler, yazının icadıyla birlikte; tabletlere, kayalara, hayvan derilerine, kâğıtlara vb.ne kaydedilmeye başlanmış, böylece daha somut bir göstergeye dönüşerek kalıcılık niteliğini de kazanmıştır.
Çağlar boyunca her bir metni tek tek yazarak çoğaltmak durumunda kalan insanoğlu, matbaanın icadıyla birlikte metinleri daha kolay ve sağlıklı araçlarla çoğaltmanın yolunu bulmuştur. Bu anlamda matbaanın yazılı iletişimde devrim etkisi yaptığını söyleyebiliriz. Matbaa, hem metinlerin kolay şekilde çoğaltılmalarını sağlayarak bilgiye erişimi kolaylaştırmış, kişilerin bir şeylerden haberdar olmalarının önünü açmış hem de insanların yeni metinler oluşturmaları yönündeki istek ve heyecanlarını artırmış, kişilerin bildiklerini metinler aracılığıyla başkalarına aktararak onları bunlardan haberdar etmelerini kolaylaştırmıştır. Matbaanın icadına zamanla diğer toplumsal, siyasi, bilimsel, ekonomik vb. alanlardaki gelişmeler de eklenince yeni bir meslek (gazetecilik) ortaya çıkmış, gazeteler zaman içinde modern yaşamın ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir.
Gazete; politika, aktüalite, ekonomi, spor, kültür vb. konuların tümüyle ya da bir bölümüyle ilgili haber, bilgi ve yorumlar içeren, fotoğraf ve karikatür gibi görsel unsurlarla zenginleştirilebilen, giderlerinin önemli bölümü reklâm ve ilan gelirleriyle karşılanan, her gün veya daha geniş periyodik aralıklarla çıkarılan, genellikle düşük maliyetli kâğıt kullanılarak basılan bilgilendirici bir yayın türüdür.
Gazeteye yazı yazmayı, haber toplamayı veya gazetenin yazı işlerinde çalışmayı meslek edinmiş kişilere gazeteci denir. Köşe yazarlığı, editörlük, grafıkerlik, foto muhabirliği, yazı işleri müdürlüğü, genel yayın yönetmenliği vb. çalışma alanlarını içine alan çok geniş bir kavram olan gazeteciliğin temeli, muhabirliğe dayanır.
Basın ve yayın organlarına haber toplayan, bildiren veya yazan kişilere muhabir; muhabirlerin yazdıkları haber metinlerine de haber yazısı denir. Haber yazısı, haber değeri taşıyan önemli ve güncel bir olay, durum, kişi ya da gelişmeyle ilgili objektif bilgi veren, genellikle resim, çizim, fotoğraf gibi görsel malzemelerle desteklenen kısa gazete yazısıdır. Gazetelerin temel çıkış gerekçesi olan, geniş halk kitlelerini yurtta ve dünyada gelişen kimi olaylardan haberdar etme isteği, haber yazıları aracılığıyla somutlaştırılır. Her gazete, yayın politikasına bağlı olarak haber yazılarına az ya da çok ama mutlaka yer vermek durumundadır.
Bir gazetenin haber merkezine dört kanaldan veri akışı olur:
- 1. Kendi muhabirlerinden
- 2. Resmî kanallardan
- 3. Haber ajanslarından ve diğer medya kuruluşlardan
- 4. Başka haber kaynaklarından
Bu kanallardan gelen verilerin bir kısmı ya doğrudan haber yazısıdır ya da haber yazısına çok kolay dönüştürülebilirle niteliğine sahiptir. Gazetenin kendi muhabirlerinin geçtiği haberler, resmi kanallardan ve haber ajanslarından gelen haberler bu türdendir. Başka haber kaynaklarından gelen, söz gelimi gazetelerin haber merkezine gönderilen ihbar mektupları ya da şikâyet telefonlarıyla ulaştırılan bilgiler ise ancak belli bir araştırma sürecinden sonra bir haber yazısına dönüştürülebilecek türdendir.
Bir gazetenin en önemli ve güvenilir haber toplayıcıları kendi muhabirleridir. Muhabirler, günceli takip ederek haber değeri taşıyan ilginç ve önemli olaylar bulmak, bu olaylarla ilgili bilgi, gözlem, araştırma, inceleme ve görüşmelerini kısa sürede tamamlayarak yazılarını bir an önce yazmak zorundadırlar. Muhabirlerin “zamanla yarışan kişiler” olduklarını söylemek yanlış olmaz.
Muhabirlik, kulaktan dolma bilgilerle yapılmaz. Muhabir; şantaj, karalama, yıpratma vb. amaçlı haberler yazmaz; gerçek olay, olgu, belge ve bilgilerden hareketle metnini oluşturur. Gerçekleri yazmasının birilerine zarar verebileceğini, zarar görenlerin de bunun bedelini kendisine ödetmek isteyebileceklerini bile bile gerçekleri yazmaktan vazgeçmez. Gazeteci bu anlamda cesurdur. Güç odaklarıyla karşı karşıya gelmekten çekinmeyen, kamuoyunun bilgi edinme hakkını kendi çıkar ve ihtiyaçlarının önünde tutan kişidir.
Modem yaşamın belli bir konuda uzmanlaşmayı esas kabul eden mes¬lek algılayışı, toplumsal yapının dönüşümü, kurumların ve ilgi alanlarının çoğalması gibi türlü ne denler, muhabirlerin belli konularda uzmanlaşmalarını sağla mış; bunun sonucunda da politika, adliye, polis, ekonomi, kül tür-sanat, spor muhabirliği gibi çeşitli muhabirlik dalları oluş
Muhabirler açısından haberler, bilinen (hazırlıklı) haberler ve bilinmeyen (hazırlıksız, ani) haberler olmak üzere ikiye ayrılabilir. Bilinen haberler, yazıya konu olacak haberin zamanının ve yerinin önceden bilindiği, içeriğinin az çok kestirilebildiği haberlerdir. Söz gelimi duruşmaların, spor karşılaşmalarının, siyasilerin programlarının vb.nin zamanları ve yerleri önceden belirlenmiştir. Muhabirlerin buralardan haber çıkarmaları için, belirlenen yer ve zamanlarda orada hazır bulunmaları yeterlidir.
Muhabirlikte asıl önemli olan, bilinen haberleri yazmak değil; zamanı, yeri ve niteliği önceden bilinmeyen, daha doğrusu bilinemeyecek haberleri zamanında bulmak ve yazmaktır. Bir uçak kazası, bir siyasetçinin partisinden istifa etmesi, bir kamu görevlisinin yolsuz¬luk yapması ya da bir terör eylemi; zamanı, yeri ve niteliği önceden kestirilemeyecek haberlerdendir. İşte gerçek anlamda muhabirlik böyle zamanlarda belli olur. Muhabir, hazırlıksız olduğu bu tür haberler karşısında şaşkınlığa düşmemeli, derhal olay yerine giderek yetkililerden ya da olayın tanıklarından bilgi almalı, aldığı bilgiyi de kısa sürede bir haber yazısına dönüştürebilmelidir.
Yurdun dünyanın çeşitli yerlerinde görev yapan muhabirlerinden gelen haber, bilgi ve görselleri toplayarak belli bir ücret karşılığında abonelerine ileten kuruluşlara haber ajansı denir. Hemen hemen bütün ulusal gazeteler, bu ajanslara abonedir. Gazeteler, haberleri, haber ajanslarından ve diğer medya kuruluşlarından telif hakları konusundaki hukuksal ve mali düzenlemelere bağlı kalarak alır ve yayımlarlar. Resmi kanallardan, haber ajanslarından ve diğer medya kuruluşlardan gelen haber metinleri, ya aynen ya da birkaç küçük değişiklik yapılarak yayımlanır. Bazen de buralardan gelen haberlerin detaylarını öğrenmeleri için gazeteler kendi muhabirlerini görevlendirirler.
Gazeteler, uğraş alanı habercilik olmayan kişiler sayesinde de haber değeri taşıyan bir durumdan ya da olaydan haberdar olabilir. Yani bazen bir haber, haber peşinde koşan muhabirin adeta ayağına gelir. Bir muhabirin, bir rüşvet ya da yolsuzluğu, duyarlı bir vatandaşın gazeteye açtığı bir ihbar telefonundan öğrenmesi ve buradan yola çıkarak bir araştırma sonucunda bir haber yazısı yazması, bu duruma örnek gösterilebilir. Gazetelere bu tür kaynaklardan da haber ve bilgi akışının olabilmesi, büyük ölçüde o gazetenin ününe ve saygınlığına bağlıdır.
Bazı durumlarda kamu kurum ve kuruluşlarının medyayla ilgilenen birimleri, gazetelerin haber merkezlerine faks ya da İnternet’ten yararlanarak bir metin gönderip herhangi bir olayla ilgili resmî açıklamalarda bulunurlar. Bu haberler, gazetelere gönderilmeyip doğrudan kamu kuruluşunun internet sitesine konarak da kamuoyuna ve muhabirlere duyurulabilir.
HABER YAZISININ NİTELİKLERİ
1. Haberyazısı, bir haber cümlesinin cümle boyutundan sıyrılıp bir metin olarak karşımıza çıkmış şekli gibidir. Dolayısıyla bir haber cümlesinde hangi öğelerin bulunması gerekiyorsa bir haber yazısında da aynı öğelerin bulunması gerekir. Buradan yola çıkarak bir haber yazısında eksiksiz bir cümlenin öğeleri bulunurken de sorulan 6 sorunun karşılığının bulunması gerektiğini söyleyebiliriz. Bu sorular 5N1K ifadesiyle sembolleştirilen ne, nerede, ne zaman, niçin, nasıl, kim sorularıdır. Bu sorulara cevap verebilen bir cümle “haber cümlesi”, bu sorulara cevap verebilen bir metin de “haber yazısı” olma niteliğini kazanır.
2. Haber yazısının en önemli özelliği metne konu olan olay, durum, nesne, kişi vb.nin güncelliğini koruyor olmasıdır. Gazeteler, ülke ve dünya gündemini günü gününe takip etmek durumundadırlar. Bu anlamda bayat fakat önemli bir haberdense taze fakat önemsiz bir haberin, o gazetenin günceli takip ettiğini göstermesi bakımından daha değerli olduğu söylenebilir.
3. Gazeteler, gündemi takip ederler ama bir taraftan da gündemi belirlerler. Bir gazetenin, atacağı manşetlerle ve yayımlayacağı haber yazılarıyla ülke ve dünya gündemini belirleyebilmesi için söz konusu haberlerin, doğru ve güncel olması kadar ilginç ve önemli olması da gerekir.
4. Bir haber yazısının ilgi çekici olması, o haberde bilinenin ve alışılmışın dışında, farklı bir olay, durum ya da konunun ele alınmasına bağlıdır. Herkesin bildiği ya da bilmekle bilmemek arasında bir fark görmeyeceği bir haberin ilgi çekici olabileceğini söylemek zordur. “Bir köpek, bir adamı ısırır-sa bu bir haber değildir fakat bir adam bir köpeği ısırırsa bu bir haberdir.” cümlesi, ilgi çekicilik niteliğinin haber yazıları açısından ne kadar önemli olduğunu ortaya koymaktadır.
Bir haberin “önemli haber” şeklinde değerlendirilebilmesi için o haberde ele alınan konunun bir iki kişiyi değil, bir kitleyi ilgilendirebilecek ve etkileyebilecek nitelikte olması gerekir. Bu kitle, bir şehir halkı da olabilir bütün bir insanlık ailesi de.
5. Haber yazılarının uzunluğu-kısalığı haberin içeriğine bağlı olarak değişse de bu tür yazılarda ayrıntılara yer verilmeyerek yazının mümkün olduğunca kısa tutulması yönünde genel bir eğilim vardır. Haber yazısının başlığı, yazının konusunu ortaya koymalı, okuyucuların dikkatini çekmelidir. Haber yazılarındaki başlıklar, çoğunlukla cümle biçimindedir.
6. Haber yazısı, haberin genel olarak ne ile ilgili olduğunu ortaya koyan, farklı yorumlamalara ve yanlış anlaşılmalara imkân vermeyen bir cümleyle başlar; 5N1K ifadesiyle sembolleştirilen sorulara verilen cevaplarla genişler.
7. Haber yazılarında anlatıcı, nesnel bir tavır takınır. Tarafsız bir bakış açısıyla gerçekleri dile getirir.
8. Haber yazılarında açık, akıcı, yalın ve duru bir anlatım vardır.
9. Haber yazılarında dil göndergesel işlevde kullanılır.
10. Haber yazılarında açıklayıcı yer yer de öyküleyici ve söyleşmeye bağlı anlatımdan yararlanılır.