Eylemde Kip
Eylemin yapılmasıyla ilgili bir dileği ya da eylemin yapılış zamanını bildiren eklere “kip” denir.
BASİT KİPLER
- Tek kip eki almış eyleme, “basit kipli eylem” denir.
- Basit kipler ikiye ayrılır: haber kipleri ve dilek kipleri.
A) Haber (Bildirme) Kipleri: Eylemin yapılış zamanını bildiren kiplere denir. Beşe ayrılır.
İPUCU:
Kip ekleri her zaman yüklemde olur ve eylemin üzerine gelir.
1. Duyulan Geçmiş Zaman Kipi: Eyleme “-miş” eki eklenerek yapılır: Eylemin yapılışının içinde bulunulan zamandan önce gerçekleştiği ve bunun başkasından duyulduğu ya da eylemin sonradan farkına varıldığı anlamı taşır:
Üç gün önce dedesini ziyaret etmiş. (duyulma)
Saçların beyazlaşmış. (sonradan farkına varma)
Dün televizyonun karşısında uyumuşum. (sonradan farkına varma)
2. Görülen Geçmiş Zaman: Eyleme “-di” eki eklenerek yapılır. Eylemin yapılışının içinde bulunulan zamandan önce gerçekleştiği ve bunun görüldüğü anlamı taşır:
Üç bardak çay içti.
3. Şimdiki Zaman Kipi: Eyleme ” – (i) yor” eki eklenerek yapılır. Eylemin o an yapıldığı ya da yapılışının sürdüğü anlamı taşır:
Çocuk, oyuncaklarıyla oynuyor.
4. Gelecek Zaman Kipi: Eyleme “-acak” eki eklenerek yapılır. Eylemin gelecekte yapılacağı anlamı taşır:
Biz yokken köpeğimize dayım bakacak.
5. Geniş Zaman Kipi: Eyleme “-r” eki eklenerek yapılır. Eylemin her zaman yapıldığı anlamı taşır.
Sabahları on dakika spor yapar.
- Geniş zamanın olumsuzunda “-r” ekinin yerine “-ma” ve “-maz” ekleri kullanılır. Olumsuzu yapılırken “-r” eki çıkarılır, yerine olumsuzluk eki getirilir: Seni severim. Seni sevmem.
HATIRLATMA:
Haber kiplerine bildirme ya da zaman ekleri de denir.
B) Dilek Kipleri: Eylemle ilgili bir dileği bildiren kiplere denir. Dörde ayrılır:
1. Gereklilik Kipi: Eyleme -malı eki eklenerek yapılır. Eyleme gereklilik ya da olasılık anlamı katar:
Hafta sonu ödevimi yapmalıyım. (gereklilik)
Yükseklere kar yağıyor olmalı. (olasılık)
2. Dilek-Şart Kipi: Eyleme -sa eki getirilerek yapılır. Eyleme dilek ya da şart anlamı katar:
Bayramda konuşmayı ben yapsam. (dilek)
Yağmur yağarsa ekinler büyür. (şart)
- Şart eki “-sa”dır fakat bu ek her zaman şart anlamı vermez:
Eve gelse de yemek yesek.
3. İstek Kipi: Eyleme -a getirilerek yapılır. Eyleme istek anlamı katar:
Ben de sizinle geleyim.
4. Emir Kipi: Birinci tekil, birinci çoğul ve ikinci tekil kişi çekimleri eksizdir. Eylemin yapılması ya da yapılmamasıyla ilgili emir anlamı taşır:
Buradan doğruca eve git.
Tırnaklarını yeme.
Hemen gitmelisin.
İçeri girin.
İçeri giriniz.
İçeri girsinler.
HATIRLATMA:
Dilek kiplerine “istek kipleri” de denir.
BİRLEŞİK KİPLER:
Birden çok kip eki almış eyleme, birleşik kipli eylem denir. Birleşik zamanlı eylemlerde ek eylem kullanılır. Birleşik zamanlı eylemler ayrı da bitişik de yazılabilir.
1. Rivayet Birleşik Kipi: Birinci kip ekinden sonra “-miş” eki getirilerek yapılır:
gül+meli+y+miş (gerekliliğin rivayeti)
2. Hikâye Birleşik Kipi: Birinci kip ekinden sonra “-di” eki getirilerek yapılır:
gül+üyor+du (şimdiki zamanın hikâyesi)
gül+se+y+di (dilek-şartın hikâyesi)
3. Koşul Birleşik Kipi: Birinci kip ekinden sonra “-sa” getirilerek yapılır:
gel+di+y+se (görülen geçmiş zamanın koşulu)
gel+meli+y+se (gerekliliğin koşulu)
- Eyleme eklenen iki kip eki de haber kipiyse o eylem hem birleşik kipli hem birleşik zamanlıdır.
gel+ecek+miş
- Eyleme eklenen kip eklerinden biri ya da ikisi dilek kipiyse o eylem birleşik kiplidir ancak birleşik zamanlı değildir çünkü dilek kipleri zaman anlamı taşımaz:
gel+ecek+se
gel+meli+y+se
- Birleşik zamanlı eylemle birleşik yapılı eylem ayrı şeylerdir.
KİP KAYMASI
Eylemin aldığı kip eki ile cümlenin anlam kipinin farklı olmasına “anlam kayması” denir. Kip temel görevinden ayrılıp başka kipin yerine kullanılır.
HATIRLATMA:
Kip kaymasına “zaman kayması“, “anlam kayması” da denir.
1. Şimdiki Zaman Kipinde Anlam Kayması
a) Geçmiş zaman anlamında kullanılır:
IV. Murat, o gün kahveleri denetliyor. (denetlemiş)
Atatürk, İzmir’ e girince halkı selamlıyor. (selamladı)
b) Gelecek zaman anlamında kullanılır:
Yarın Kıbrıs’ a gidiyoruz. (gideceğiz)
c) Geniş zaman anlamında kullanılır:
Hafta sonları annesine gidiyor, (gider)
d) Emir kipi yerine kullanılır:
Beni de götürmenizi istiyorum. (götürün)
2. Geniş Zaman Kipinde Anlam Kayması
a) Geçmiş zaman anlamında kullanılır:
Savaş iki yıl sürer. (sürmüş)
b) Gelecek zaman anlamında kullanılır:
Gün gelir suçlular bulunur. (bulunacak)
c) Emir kipi yerine kullanılır:
Yemeği sen hazırlarsın. (hazırla)
3. Gelecek Zaman Kipinde Anlam Kayması
a) Gereklilik kipi anlamı verir.
Karga sesi çıkaran bizim Ali olacak. (olmalı. Gereklilik kipinin olasılık anlamı)
b) Emir kipi anlamı verir:
Kardeşinden özür dileyeceksin. (özür dile)
c) Geniş zaman anlamı verir:
Akşamları erken yatsan iyi olacak. (iyi olur)
4. Görülen Geçmiş Zaman Kipinde Anlam Kayması
a) Duyulan geçmiş zaman anlamında kullanılır:
O günden sonra yurdun her yerinde bankalar açıldı. (açılmış)
b) Gelecek zaman anlamında kullanılır:
Çok kar yağarsa ekinler mahvoldu. (mahvolacak)
5. İstek Kipinde Anlam Kayması
Dersimizi dikkatli dinleyelim. (Dinleyin)
6. Gereklilik Kipinde Anlam Kayması
Buraya hemen gelmelisin. (Gel)
7. Emir Kipinde Anlam Kayması
İçindeki mutlulukla sar beni. (Sarasın)
- Kip kayması anlatım bozukluğu nedeni değildir.