Kalınlık-incelik uyumu olarak da bilinen bu kurala göre Türkçe bir kelimenin ilk hecesindeki ünlü kalınsa (a, ı, o, u), diğer hecelerin ünlüleri de kalın; ilk hecesindeki ünlü inceyse (e, i, ö, ü) diğer hecelerin ünlüleri de ince olur.
Gözümdeki kelimesindeki bütün ünlüler ince, okurlarımız kelimesindeki bütün ünlüler kalındır. O hâlde her iki kelime de büyük ünlü uyumuna uymaktadır.
Aşağıdaki kelimeler büyük ünlü uyumuna uymamaktadır. Çünkü bu kelimelerde kalın ve ince ünlüler bir arada bulunmaktadır:
- rüya
- beyaz
- telefon
- mektup
- sinema
- piyano
ÖRNEK SORU
Aşağıdaki dizelerin hangisinde büyük ünlü uyumuna uymayan bir kelime kullanılmıştır?
A) Ardından ağlanacak ne varsa ömrümüzde
B) Tekrar doğuşun sırrı, gülümseyen bir yüzde
C) Uykusuz geceleri içten kemiren hüzün
D) Bin azabın çarkında gerilmiş ağaran gün
E) Bir sonsuz uçurumda uyanmış gibi birden
ÇÖZÜM: B seçeneğindeki tekrar kelimesi büyük ünlü uyumuna uymamaktadır. Çünkü bu kelimenin ilk hecesindeki ünlü ince (e), ikinci hecesindeki ünlü kalın (a)dır.
Cevap B
Not: 1 Bazı kelimeler Türkçe oldukları hâlde zaman içerisinde geçirdikleri bazı ses değişikliklerinden ötürü günümüzde büyük ünlü uyumuna uymamaktadır:
- hani
- anne
- lma
- hangi
- kardeş
- inanmak
Not 2: Türkçede “-yor, -ken, -leyin, -ki, -mtırak, -daş, -gil” dışındaki eklerin birden çok şekli (inceli-kalınlı) vardır. Söz gelimi bulunma durum ekinin bir “-de“li bir de “-da‘lı biçimi vardır. Bir ekin birden çok şeklinin olması, kök durumundaki kelimelerin ek aldıktan sonra da ünlü uyumlarına uymalarını sağlar. Fakat “-yor, -ken, -leyin, -gil, -ki, -mtırak, -daş” eklerinin tek şeklinin olması bu ekleri alan kimi kelimelerin ünlü uyumlarına uymamasına neden olur:
- geliyor
- bakarken
- akşamleyin
- yoldaki
- yeşilimtırak
- meslektaş
- halamgil
- üzülüyor
- çocukken
- sabahleyin
- onunki
- ekşimtırak
- dindaş
- turunçgil