Biçim Bilgisi (Sözcüğün Yapısı)

DÜNYA DİLLERİ:

1. Tek Heceli Diller: Bunlarda ek yoktur, anlam sözcüklerin vurgusundan ve cümledeki sıralanışlarından anlaşılır. (Çin-Tibet dilleri)

2. Bükümlü Diller: Sözcükler çekime girdiğinde değişime uğrar. (Hint-Avrupa dilleri)

 

3. Eklemeli Diller: Eklerle çekime giren sözcüklerin kökünde değişim olmaz. (Ural-Altay dilleri)

  • Türkçe sondan eklemeli bir dildir.

Eklemeli Dillerin Avantajları:

  • Mevcut sözcüklerden yeni sözcükler türetebiliriz.
  • Belli köklerin anlamlarını bilerek o kökten türetilmiş sözcükleri anlamlandırırız. Cümledeki bazı anlamları eklerle sağlayıp anlatımda tasarruf ederiz.

B. SÖZCÜĞÜN YAPISI:

Türkçede sözcükler yapısına göre üçe ayrılır:

1. Basit Sözcük: Herhangi bir yapım eki almamış sözcüktür. Kalemlerimizi, evimizdedir, gitmeyeceklerdi, çalışmıyormuş…

2. Türemiş Sözcük: En az bir yapım eki almış sözcüktür. Yem, ışık, batı, gelin, kavşak, uyku, bekçi, büyük, ılık…

  • Sözcük bir yapım eki almışsa (dal-gın) kökten, birden çok yapım eki almışsa (dal-gın-lık) gövdeden türemiş olur. 

3. Birleşik Sözcük: İki sözcüğün bir araya gelerek yeni bir kavramı karşılamak üzere kalıplaşmasıyla oluşan sözcüklerdir. Sivrisinek, kahverengi, hanımeli, yeryüzü, kuzeybatı, çekyat, gecekondu…

  • Sözcüğün yapısı “yapı bilgisi”, “biçim bilgisi” olarak da adlandırılabilir.

C. KÖK:

Sözcüğün anlamlı ve kendisiyle ilgili en küçük bölümüne “kök” denir.

Köklerin Özellikleri:

  • Sözcüğün tüm ekleri atıldığında anlamlı kalabilen en küçük parçadır.
  • bölünebilen en küçük parçadır.
  • Anlamlı olmalıdır.
  • Sözcükle arasında bir anlam ilişkisi vardır.

HATIRLATMA:

Bazı sözcükler köklerine ayrılırken bulunan kök anlamlı olabilir. Kökün anlamlı ol­masına değil yukarıdaki kurlarının hepsinin aynı anda uygulanabilmesine bakılma­lıdır. “Kelebekler” sözcüğünün kökü “kel” değil, “kelebek”tir. “Kel” sözcüğü anlamlı­dır fakat “kelebekler” sözcüğüyle ilgili değildir.

Kökler ikiye ayrılır: ad kökü, eylem kökü.

Eylem Kökü: İş, oluş, durum anlamı bildiren köklerdir. Bunlar mastar eki (-mak, -mek) alabilir:

oku (-mak), dur {-mak), büyü {-mek} 

Ad Kökü: Eylem kökü dışındaki köklerdir. Ad, sıfat, zamir, zarf, edat, bağlaç ve ünlem kökleri, ad kökü kabul edilir. Bunlar mastar eki alamaz:

duvar, sarı, sen, yavaş, hey, ve, ile, küt

Kimi kökler, hem ad hem eylem kökü olarak kullanılabilir, bunlara “ortak kök” (kökteş) denir.

Kimi sözcüklerin yazılımı aynı, anlamı farklıdır, bunlara “sesteş kök” denir.

Sesteş kökler arasında anlamca hiçbir yakınlık yoktur oysa kökteşler ara­sında anlamca bir yakınlık vardır.

D. EK:

Tek başına anlamı olmayan fakat sözcük kök veya gövdelerine gelerek onların anlam­larını, türlerini ve görevlerini değiştiren bazen de sözcükler arasında bağlantı kuran ses birlikleridir.

Eklerin Özellikleri:

  • Tür değiştirebilirler.
  • Ses veya hece biçiminde olabilirler.
  • Üst üste gelirler.
  • Ses uyumlarına uyarlar.
  • Bir sözcükte birden fazla bulunabilirler.
  • Eklendikleri sözcüğe bitişik yazılır.

İPUCU:

  • Eklendiği sözcüğün anlamını değiştirir. (Tüm yapım ekleri)
  • Eklendiği sözcüğün türünü değiştirir. (İsimden fiil ve fiilden isim yapım ekleri)
  • Eklendiği sözcüğün cümle içerisindeki görevini belirler. (Hâl ekleri)