Eylem (Fiil)
İş, oluş, kılış ya da durum anlatan sözcüklere “eylem” denir. Türkçenin bel kemiğidir. Yüklemi oluşturma görevine sahiptir.
Eylemler mastar eki (-mak/-mek) alabilen sözcüklerdir: koşmak, yürümek, gülmek…
İPUCU:
Eylemler kendilerine özgü çekim eklerini alarak daima yüklemde bulunur.
ANLAMLARINA GÖRE EYLEMLER
1. Oluş Eylemleri: Bir zaman süreci içerisinde kendiliğinden gerçekleşen eylemlerdir:
büyü-, uza-, sarar-…
- Özne eylemden etkilenen varlık durumunda da olduğundan oluş eylemleri nesne almaz:
Çiçekler hızla büyüdü. (Büyüyen de (özne) büyüme eyleminden etkilenen de (nesne, çiçeklerdir.)
- Bilinç gerektirmeyen eylemlerdir. Çoğunlukla doğaya özgüdür. Gerçekleşmesinde öznenin doğrudan bir etkisi yoktur ve özne üzerinde gerçekleşir.
2. Durum Eylemleri: Öznenin içinde bulunduğu durumu ya da niteliği bildiren eylemlerdir:
uyu-, dur-, bekle-, sus-…
- Bu eylemlerde özne durağandır (pasif). Bu eylemlerde öznenin içinde bulunduğu durum anlatıldığından durum eylemleri çoğunlukla nesne almaz:
Bebek yatağında uyuyor. (Bebeğin (özne) içinde bulunduğu durum belirtildiğinden, bebeğin dışında bir varlık eylemden etkilenmez; yani eylem nesne almaz.)
- Ancak, nesne alan durum eylemleri de vardır:
Çiğdem, Zehra’ yı kapıda bekledi. (“Zehra” nesnedir.)
- Durum eylemlerinin sona ermesi için yeni bir eylemin başlaması gerekir; uyuyan bebeğin uyanması, duran birinin hareket etmesi gibi. İnsana özgü eylemlerdir.
3. İş (Kılış) Eylemleri: Öznenin bir nesne üzerinde bir iş gerçekleştirdiği eylemlerdir:
vur-, kır-, yaz-, at-….
- Kılış eylemleri çoğunlukla insana özgüdür. Bilinç gerektiren eylemlerdir. Bu eylemler nesne almaktadır:
Annem börek pişirdi. (Anne (özne) işi yapmakta bu işten de börek (nesne) etkilenmektedir.)
- Eylemlerin anlamca bölümlenmesi onların cümledeki kullanım biçimlerine bağlıdır.
On dakika sonra güneş açtı. (oluş eylemi)
Fuat Usta, tencerenin kapağını açtı. (iş eylemi)
İPUCU:
Eylemlerin kılış, oluş, durum gibi anlamsal özelliklerini bulurken sözcüklerin temel ve yan anlamları ele alınır; sözcüklerin mecaz anlam kullanımlarında bu anlamsal özellikler aranmaz.