1. Olumlu Cümle:
Eylemin veya durumun gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini bildiren cümlelerdir.
- Öğretmen, dün yeni konuya geçti.
- Babası, eskiden ünlü bir futbolcuymuş.
UYARI:
Bazı cümlelerde olumsuzluk bildiren ek veya sözcük yer aldığı hâlde anlam olumlu olabilir. Bunlara “biçimce olumsuz, anlamca olumlu cümle” denir.
- Masada yok yoktu. (Masada her şey vardı.)
- Sana kırgınlığım yok değil. (Sana kırgınım.)
- Seni anlamıyor değilim. (Seni anlıyorum.)
- İnsan bir selam vermez mi? (İnsan, selam verir.)
- Onun ne kadar hassas olduğunu bilmez miyim?
- (Onun ne kadar hassas olduğunu bilirim.)
2. Olumsuz Cümle:
Eylemin veya durumun gerçekleşmediğini veya gerçekleşmeyeceğini bildiren cümlelerdir.
Eylemler, “-me/-ma” olumsuzluk eki ile olumsuz yapılır. İsim cümlelerinde ise olumsuzluk anlamı, “-siz” eki ve “yok, değil” sözcükleri ile sağlanır.
- Söz verdiği hâlde buluşmaya gelmedi.
- Bu yemek çok tuzsuz.
- Evde hiç ekmek yok.
- Bugün hiç iyi değilim.
UYARI:
Bazı cümleler olumlu göründüğü hâlde, anlamca olumsuz olabilir. Bunlara “biçimce olumlu, anlamca olumsuz cümle” denir.
- Ne aradı ne de sordu. (Aramadı, sormadı.)
- Hani bana mesaj atacaktın? (Bana mesaj atmadın.)
- İnsan dostuna yalan söyler mi? (İnsan, dostuna yalan söylemez.)
- Sana yalan söyleyeceğimi sandıysan yanılıyorsun. (Sana yalan söylemem.)
- O günden sonra onunla konuşabilirsen konuş. (O günden sonra onunla konuşamazsın.)
UYARI:
Olumluluk ve olumsuzluk, cümledeki veya yüklemdeki anlama bakılarak söylenmez. Eylemin veya durumun gerçekleşip gerçekleşmemesine bakılır.
- “Senden nefret ediyorum.” cümlesi olumludur çünkü eylem gerçekleşmiş.
- “Çok kötü biriydi.” cümlesi olumludur çünkü durum gerçekleşmiş.
- “Kimseye kötülük etmezdi.” cümlesi olumsuzdur çünkü durum gerçekleşmemiş.
3. Soru Cümlesi:
Soru anlamı taşıyan cümlelerdir. Soru anlamı ya “mi” soru eki ile ya da soru sözcükleri (ne, nasıl, ne zaman, kim…) ile sağlanır.
a) Olumlu Soru Cümlesi:
Soru anlamı taşıyan olumlu cümlelerdir.
- Annen sence bizi duymuş mudur?
- Kim bu vazoyu kırdı?
b) Olumsuz Soru Cümlesi:
Soru anlamı taşıyan olumsuz cümlelerdir.
- Sen daha ödevlerini yapmadın mı?
- Evde hiç ekmek yok mu?
c) Sözde Soru Cümlesi:
Bazı cümleler biçim olarak soru cümlesi gibi görünse de soru anlamı taşımayabilir. Bunlar, cevap gerektirmeyen soru cümleleridir.
- Ben onun ne kurnaz olduğunu bilmez miyim?
- Bunları bana nasıl dersin?
4. Emir Cümlesi:
Birine emir verildiğini anlatan cümlelerdir.
- Çabuk yanıma gelin!
- Bir kez olsun beni dinleyin!
- Odanı hemen topla!
Emir kipinde çekimli fiil olmaksızın kip kayması yoluyla emir anlamı taşıyan cümleler de vardır:
- Bugün bu işi bitireceksiniz!
- Kitapları hemen yerine koyalım!
- Herkesin bir sınırı olmalı!
5. Ünlem Cümlesi:
Bir duygu (acıma, korkma, şaşma, sevinç, üzüntü, kaygı vb.) belirten veya hitap etme anlamı taşıyan cümlelerdir.
- Vah vah, daha çok gençmiş!
- Tüh, anahtarı yanıma almayı unuttum!
- Yaşasın! Hey, baksana! Sen!