Ad Tamlamaları:
Kimi zaman bir ad, bir varlığı ya da kavramı tanıtmaya yetmez. Bu durumda birçok adı bir anlam ilgisi içinde birlikte kullanırız. Böylece ad tamlamaları oluşur.
Ad tamlamalarında birinci öğeye “tamlayan”, ikinci öğeye “tamlanan” denir. Tamlayanın aldığı eke “tamlayan eki”, tamlananın aldığı eke “iyelik” eki veya “tamlanan eki” denir.
Ad tamlamaları dörde ayrılır:
1. Belirtili Ad Tamlaması
Tamlayan ve tamlanan eki almış tamlamadır.
telefon-un ses-i gönlüm-ün sultan-ı rüzgar-ın uğultu(s)-u
ova(n)-ın yeşil-i köy-ün yol-u biz-im ses-imiz
mart-ın soğuğ-u kuşlar-ın sesler-i çalışman-ın fayda(s)-ı
açılış-ın saat-i ben-im kitab-ım bebeğ-in ağlama(s)-ı
o(n)-un eldiven-i ev-in kapı(s)-ı masan-ın üst-ü
- Belirtili tamlamalarda araya sözcük veya sözcükler girebilir.
Soruların konulara göre dağılımına baktık.
Semra’nın bitmek tükenmek bilmeyen gevezelikleri beni kızdırıyor.
Köyün büyük gayretler sonucunda yaptırılan okulu için güzel bir açılış hazırladık.
- Belirtili tamlamalarda tamlayan ile tamlanan yer değiştirebilir:
Suyu oldukça sıcaktı bu denizin.
Durumu iyiye gidiyordu hastanın.
- Tamlayan veya tamlanan birden fazla olabilir:
Dağın, taşın soluğu
Çoluğun çocuğun maskarası
Şiirin büyüsü, ahengi, atmosferi
Evin kapısı, penceresi
- Bazı tamlamalarda “-m” ekinin yerini “-den” eki alabilir:
Koltuklardan üçü
Sorulardan birçoğu
Çocuklardan hiçbiri
- Kişi ve işaret zamirleri sadece tamlayan olurken diğer zamirler hem tamlayan hem tamlanan olur:
Dosyaların bazısı
Soruların tümü
Kendisinin hatası
Şunun şurası
Neyin nesi
Onun evi
- İsim fiiller (mastarlar) tamlayan ya da tamlanan olabilir:
Susmanın cezası
balıkçının dönüşü
suyun akışı
gezmenin zararı
- Sıfat fiiller adlaşarak isim tamlamalarında görev alabilir:
Koşanın hızı
bilmişin lafları
tanıdığın tavsiyesi
- Tamlayan ya da tamlanan kimi zaman düşebilir. Böyle durumlarda tamlama özelliği kaybolsa da anlam değişmez:
Kazağı çok güzelmiş. (onun kazağı)
Bu kitap Ali’ninmiş. (Ali’nin kitabıymış.)
- Bazen halk ağzında tamlayan ya da tamlanan eki düşebilir:
Bizim okul (Bizim okulumuz)
Amca oğlu (Amcamın oğlu)
- İyelik eki almış her sözcük, aynı zamanda tamlayanı düşmüş bir isim tamlamasıdır.
Kitabım kayboldu, (benim kitabım)
Kardeşleri gelmemiş, (onun kardeşleri)
Eviniz çok geniş, (sizin eviniz)
Sorularımız çok kolay, (bizim sorularımız)
- Bir belirtili isim tamlaması bir adın önüne gelerek onu niteleyebilir. Bu durumda sıfat tamlamasının tamlayanı, yani sıfat olur.
Sınıfın çalışkanı Ayşe
Dağların sahibi Dadaloğlu
Gözümün bebeği kızım
- Belirtili ad tamlamalarda tamlayanın kaynaştırması “-n”, tamlananın kaynaştırması ise “-s” sesidir. Sadece “su” ve “ne” sözcüklerinde bu kural bozulur.
Suyun akışı
Çeşmenin suyu
Neyin nesi
- Bir sıfat, tamlayanı veya tamlananı niteleyebilir:
Sazın eski telleri (Tamlananı nitelemiş.)
Kırık sazın telleri (Tamlayanı nitelemiş.)
- “ben” ve “biz” zamirlerinin tamlayan olduğu örneklerde tamlayan ve tamlanan ekleri değişim gösterir:
2. Belirtisiz Ad Tamlaması
Tamlayanı ek almamış, tamlananı iyelik eki almış tamlamadır:
Türk dili Tuz Gölü Çoban çeşmesi
Gurbet acısı Ihlamur kokusu Cami avlusu
Telefon görüşmesi Erik hoşafı Duvar saati
Şiir dünyası Şam şeytanı Koltuk değneği
Yer sarsıntısı Pazar günü Deniz suyu
- Belirtili ad tamlaması bir türün belli bir tanesini ifade ederken belirtisiz ad tamlaması o türün tamamını ifade eder: “gömleğin düğmesi” türün belirli bir tanesini, “gömlek düğmesi” türün tamamını anlatır.
- Araya sözcük girmez. Bazen anlatım bozukluğu yapmamak için meslek bildiren tamlamalarda araya sözcük getirilmektedir. Bir sonraki kurala baktığımızda buna gerek olmadığını ve bu örneklerin anlatım bozukluğu yaratmadığını görebiliriz.
- Belirtisiz ad tamlamalarında sıfat sadece tamlayanı ya da tamlananı değil, tamlamanın tamamını niteler:
Eski maliye bakanı
- Tamlayanla tamlanan yer değiştirmez.
- Tamlayan veya tamlanan birden fazla olabilir:
Ihlamur, nane, kekik kokusu; elektrik, telefon ve su faturası
- Bazı belirtisiz ad tamlamaları anlamca kalıplaşmıştır, belirtiliye çevrilemez:
Çamaşır makinesi, salı günü…
- Bu tamlamalarda bazen tamlayan cümle değerinde olabilir:
Kiralıktır levhası Bu sınav zordu sözü İşim var mazereti…
- Belirtisiz ad tamlamalarında zamirler görev almaz.
- Belirtisiz ad tamlaması, bir adı niteleyerek sıfat görevi üstlenebilir:
Vişne çürüğü kazak
- Belirtisiz ad tamlaması kalıplaşarak birleşik ada dönüşebilir:
Boğaziçi, hanımeli, Kuşadası…
- Kimi zaman belirtisiz ad tamlamasındaki iyelik eki düşer:
Âdâna kebap (ı)…
- Kadı köyü, top kapısı, şiş kebabı gibi belirtisiz ad tamlaması kuruluşundaki bazı adlar bugün iyelik eklerini düşürerek Topkapı, Kadıköy, şişkebap şeklinde kalıplaşmıştır.
- Belirtisiz ad tamlamaları değişik anlamlar taşıyabilir:
Sel felaketi, deprem korkusu…
(Tamlayan, tamlananın nedenini belirtmiş.)
Tarih kitabı, kayın ormanı…
(Tamlayan, tamlananın türünü belirtmiş.)
Domates salçası, üzüm sirkesi…
(Tamlayan, tamlananın neden yapıldığını belirtmiş.)
Amasya elması, Ankara keçisi…
(Tamlayan, tamlananın neye benzediğini belirtmiş.)
Devrek bastonu, Hereke halısı…
(Tamlayan, tamlananın nerede imal edildiğini belirtmiş.)
3. Takısız Ad Tamlaması
Tamlayan ekinin de iyelik ekinin de olmadığı ad tamlamasıdır. Bu ekler olmadığı için sıfat tamlamasıyla benzerlik gösterir.
Takısız ad tamlamasının yalnızca bir görevi vardır:
- Tamlayan, tamlananın hangi maddeden yapıldığını belirtir:
cam tabak, plastik leğen, kağıt mendil…
- Takısız ad tamlaması dil bilgisinde henüz oturmamış ve tartışılan bir konudur. Bu yüzden sınavlarda bu konuyla ilgili doğrudan soru çıkmamaktadır. Bu konuyla ilgili üç farklı görüş vardır.
Görüş 2: Tamlayan, tamlananın neden (hangi maddeden) yapıldığını belirtenler takısız ad tamlaması; tamlayan, tamlananın neye benzediğini anlatanlar sıfat tamlamasıdır.
Görüş 3: Tamlayan, tamlananın neden (hangi maddeden) yapıldığını belirtenler ve tamlayan, tamlananın neye benzediğini anlatanlar takısız ad tamlaması; diğerleri sıfat tamlamasıdır.
4. Zincirleme Ad Tamlaması
Ad tamlamasında tamlayanın, tamlananın ya da her ikisinin daha küçük ad tamlamasından oluşmasıyla meydana gelen tamlamadır:
