Eylemlerin Çatısı

Eylemin özneyle ya da nesneyle olan ilişkisine göre kazandığı anlam özelliğine “eylemin çatısı” denir.

A) ÖZNEYE GÖRE ÇATI (ÖZNE – YÜKLEM İLİŞKİSİ)

Dörde ayrılır:

Etken Çatılı Eylem: Gerçek öznesi olan eyleme denir. Etken eylemler “-I, -n, -ş” eklerini almazlar.

Kedi iple oynuyordu. (“kedi” gerçek özne, çatı eki yok.)

Seni bahçede göremedim. (“ben” gizli-gerçek özne, çatı eki yok.)

Ekinler sarardı. (“ekinler” gerçek özne, çatı eki yok.)

İPUCU:

Türkçede eylemler çatı eki almadığı sürece etken çatılıdır.

HATIRLATMA

Etken eylemlerin yüklem olduğu cümlelerde özne cümlede olmayabilir, önemli ola eylemin gerçek özneyi alıp almamasıdır.

2. Edilgen Çatılı Eylem: Sözde özne bulunduran eyleme denir. İşi yapan özne belirtilmez. Edilgen eylem, etken eyleme “-I, -n” çatı eki eklenerek yapılır:

Duvar boya-n-mış. (“duvar” sözde özne, edilgenlik eki (-n) var.)

Odunlar kır-ı-l-dı. (“odunlar” sözde özne, edilgenlik eki (-ı) var.)

Yüklemin bildirdiği işi yapmayan, aslında cümlenin nesnesi (işten etkile­nen varlık) olan ancak gerçek özne olmadığı için öznenin yerine geçen öğeye “sözde özne” denir. “Çadır iki saatte kuruldu.” cümlesinde “çadır” aslında nesnedir ancak cümlede gerçek özne olmadığı için onun yerine geçmiştir.

3. Dönüşlü Çatılı Eylem: Gerçek bir özne yaptığı işten kendi etkileniyorsa cümlenin eyle­mine dönüşlü çatılı denir. Özne hem işi yapar hem de işten etkilenir. Dönüşlü eylem, etken eyleme “-I, -n” eklenerek yapılır:

Yaşar, kalabalığın arasına kat-ı-l-dı. (“Yaşar” gerçek özne, dönüşlülük eki (-1) var.)

Emine, saatlerce tara-n-dı. (“Emine” gerçek özne, dönüşlülük eki (-n) var.)

• Etken eyleme “-I” ya da “-n” eklenirse edilgen ya da dönüşlü eylem yapılır ancak edilgen eylemlerde “sözde özne” dönüşlü eylemlerde “gerçek özne” vardır:

Çöpler, çöp tenekesine at-ı-l-dı. (Edilgen, “çöpler” sözde özne.)

Yüzbaşı Hakkı, düşmana doğru at-ı-l-dı. (Dönüşlü, “Yüzbaşı Hak­kı” gerçek özne.)

• Az da olsa “-ş” eki, dönüşlülük eki olarak kullanılabilir:

Yavru bir kedi iki dalın arasına sık-ı-ş-tı.

Soğuktan donmak üzere olan köpek bir köşeye büz-ü-ş-tü.

• Aynı eylem cümledeki özelliğe göre hem dönüşlü hem de edilgen kullanılabilir.

Çocuk, ağacın arkasına saklandı.

Kaza, çocuktan saklandı.

HATIRLATMA

Dönüşlü anlam ile dönüşlü çatı ayrı terimlerdir. “Adam övünüyordu.” cümlesi dönüşlü çatılı, “Adam kendini övüyordu.” cümlesi ise dönüşlü anlamlıdır.

İşteş Çatılı Eylem: Eylemin birlikte ya da karşılıklı yapıldığı anlamı taşır. Dönüşlü eylem, etken eyleme işteşlik eki “-ş” eklenerek yapılır. Birden fazla özne işi karşılıklı ya da birlikte yapar.

Dün yarım saat tart-ı-ş-tık. (Karşılıklı işteş; birbirlerini etkiliyorlar.)

İki serçe kafeste uç-u-ş-uyor. (Birlikte işteş ; birbirlerine etkilemiyorlar.)

• Her “-ş” eki, işteşlik anlamı vermez:

Gömleğim bir günde bur-u-ş-tu.

HATIRLATMA

İşteş eylemlerde karşılıklı ya da birlikte anlam ayrıntısı önemlidir.

HATIRLATMA

İşteş çatı ile işteş anlam ayrı terimlerdir. “Birbirimize güvenirdik.” cümlesi işteş anla­mı içeren, işteş çatılı olmayan bir cümledir.

B) NESNEYE GÖRE ÇATI (NESNE – YÜKLEM İLİŞKİSİ)

Dörde ayrılır:

1. Geçişli Çatılı Eylem: Nesne alabilen eylemlere denir.

Kimi eylemlerin gerçekleşmesi sırasında bu eylemden bir varlık etkilenir, bu varlığa “nesne” denir.

Oduncu, odunları kırdı.

özne          nesne     geçişli eylem

Cevdet,      elma        sattı.

özne            nesne        geçişli eylem

• Cümlede nesne olmasa bile nesne alabilen eylemler geçişlidir:

Murat, saatlerce anlattı da anlattı. (Cümlede nesne yok ; “anlat-” eylemi nesne alabilir; “masal” vb.)

İPUCU:

Nesneyi bulmak için özne bulunduktan sonra yükleme, “ne, neyi, kimi” soruları sorulur, alınan yanıt nesne olur:

Berna, rüyasını annesine anlattı. (“Kim anlattı?: “Berna”, öznedir, “neyi anlattı?: “rüyasını” nesnedir. Bazı eylemler bu sorulara yanıt vermelerine rağmen geçiş­siz eylemlerdir. Bir eylemin geçişli olabilmesi için anlamının kılış eylemi olması gerekir. “Burnu kanamıştı.” cümlesinde “neyi” sorusunun yanıtı olmasına rağmen eylem geçişsizdir.

HATIRLATMA

Bütün kılış anlamlı eylemler çatısına göre geçişlidir.